ΚΑΝΑΛΙΑ: Το όνομα κλειδί που φέρνει στο φως την ιστορία της Δυτικής Φθιώτιδας.
ΚΑΝΑΛΙΑ: Ο σπουδαιότερος κόμβος συγκοινωνίας και επικοινωνίας της κεντροδυτικής Φθιώτιδας.
ΚΑΝΑΛΙΑ: Ο κυριότερος συντελεστής ανάπτυξης και προόδου του κράτους της Φθίας.
ΚΑΣΤΡΙ: Λιμάνι και φρούριο στην κεντρική Φθιώτιδα στα χρόνια του Τρωϊκού πολέμου. Ελέγχει την είσοδο και την έξοδο των πλοίων. Εμπορικό κέντρο διακίνησης προϊόντων. Εδώ συγκεντρώνεται και εξάγεται η ξυλεία για τα ναυπηγεία. Πιο πάνω ΝΔ εκβάλει ο ποταμός Ίναχος(Βίστιζα) και δυτικά ενωμένοι οι ποταμοί Ρουστιανίτης και Αϊ-Γεωργίτης απ’ τον Τυμφρηστό.
Η ΛΕΚΑΝΗ ΤΟΥ ΣΠΕΡΧΕΙΟΥ ΠΟΤΑΜΟΥ (Πριν εκραγεί το Ηφαίστειο Γουλινά): Διατυπώνω (πρόχειρα, περιληπτικά, ενδεικτικά) ως απλός παρατηρητής και διανοητής τη ΘΕΩΡΙΑ για τη ΧΑΜΕΝΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΟΥ ΣΠΕΡΧΕΙΟΥ ΠΟΤΑΜΟΥ και εύχομαι να βρεθούν οι ειδικοί που με επιστημονικά μέσα να αποδείξουν την ύπαρξή της. Εγώ θα περιοριστώ στην περιοχή του χωριού μου (Κανάλια).
Οι πηγές του Σπερχειού ποταμού εκτείνονται από τις Ράχες του Τυμφρηστού, Πουλιάνα, Κοκκάλια και Οξειά. Μεταξύ πηγών και εκβολής του ποταμού υπήρχε μεγάλη υψομετρική διαφορά. Τα νερά είναι ορμητικά , παρασύρουν κατά βάθος το χώμα και σχηματίζουν βαθιές χαράδρες, φαράγγια, χωρίς όμως να καταρρέουν τα εκατέρωθεν εδάφη που τα συγκρατούν οι ρίζες των παντός είδους φυτών (οξυές, έλατα, καστανιές, βελανιδιές, πευκοέλατα, κέδρα, θάμνοι κ.α.)
Διακρίνονται δύο μεγάλα φαράγγια. Το φαράγγι Ράχες Τυμφρηστού Αϊ-Γιώργη , που διέρχεται σήμερα το ποτάμι Αϊ-Γιωργίτης και το φαράγγι της Ρούστιανης , που διέρχεται ο γνωστός μας Ρουστιανίτης ποταμός, δεκαπλάσιος σε ποσότητα νερού συγκριτικά με σήμερα.
Στη θέση ποτάμι που κατεβαίνει ο δρόμος Άνω Κανάλια για το Μοναστήρι , ενώνονται οι παραπόταμοι του Ρουστιανίτη, Πουγκακίου και Παλαιοχωρίου. Ανάμεσά τους παρεμβάλλεται η προεξοχή της Τσούμας όπου βρίσκεται ο βωμός του θεού Σπερχειού. Το ποτάμι, του οποίου η κοίτη ήταν 100 (εκατό) μέτρα περίπου χαμηλότερη από την σημερινή επιφάνεια , κατευθύνεται ανατολικά , διέρχεται από το κέντρο Άνω-Καναλίων (νοερά σήμερα) , φτάνει στα κάτω Κανάλια σε απόσταση από το σπίτι μου (Γεωργίου Κυριάκη) 70 μέτρων, 80 από της Φωτεινής Αγγέλη , από τον νερόμυλο Γ. Γκλάβα και 90 μ. από την εκκλησία Κάτω Καναλίων.
Στο απέναντι μέρος του Ρουστιανίτη ΒΔ εκτείνεται μια πεδινή έκταση κατά μήκος του ποταμού , από το μοναστήρι της Ρούστιανης-Ντελή, Ζηρέλια, Σκαμνούλα, Τροχάλια, Βαμβακιά έως και τον Αϊ-Γιάννη, απέναντι από την Λευκάδα, αρκετά μεγάλη και πολύ εύφορη. Έτσι έχει η περιοχή πριν από την έκρηξη του ηφαιστείου Γουλινά.
Η έκρηξη του ηφαιστείου Γουλινά αλλάζει φυσιολογικά, κλιματολογικά, οικονομικά και κοινωνικά την λεκάνη του Σπερχειού ποταμού. Η πύρινη λάβα φράζει το ποτάμι λίγο πιο πάνω από την Μακρακώμη , όπως φαίνεται σήμερα (και ο Ιορδάνης εστράφη προς τα οπίσω). Τα νερά του Σπερχειού πλημμυρίζουν την λεκάνη και σε λίγα χρόνια γίνεται λίμνη.
Η Καστρόρραχη στη Λευκάδα πιο κάτω, γίνεται νησί και σε λίγα χρόνια λιμάνι και κάστρο. Τα δε φαράγγια Αγίου Γεωργίου και Ρούστιανης γίνονται ΚΑΝΑΛΙΑ (Στενά περάσματα, αυλάκια). Το κανάλι της Ρούστιανης φτάνει μέχρι την Τσούμα, και τα νερά του εμποτίζουν τα υπογάστρια της περιοχής Άνω Καναλίων, των οποίων το έδαφος είναι κατολισθίσιμο, με αποτέλεσμα ολόκληρη η περιοχή να ολισθήσει προς το ποτάμι και η κοίτη του να μετατοπισθεί εκεί περίπου που βρίσκεται σήμερα, καταστρέφοντας τις απέναντι πεδινές εκτάσεις. Έτσι η θέση της εκκλησίας Αγίου Αθανασίου, που ήταν στο επίπεδο των σπιτιών των αδερφών Κουτσοκώστα, βρέθηκε εκεί που είναι σήμερα.
Ο πορθμός της Μακρακώμης: Ο Σπερχειός βρίσκει διέξοδο προς την θάλασσα και με την συμβολή και των ανθρώπων δημιουργείται πορθμός, μεταξύ λίμνης και θάλασσας. Ψάρια που ζουν μεταξύ αρμυρού και γλυκού νερού , όπως τα κεφαλόπουλα, εισέρχονται στην λίμνη. Αλλά και οι μουστακίδες, νόστιμα ψάρια των ποταμών εμπλουτίζουν την λίμνη.
Το οικοσύστημα του Σπερχειού: Οι παράκτιες περιοχές της λίμνης και των Καναλίων σφύζουν από βλάστηση, τα πυκνά δάση προσφέρουν τροφή και προστασία στα ζώα . Η θεά Άρτεμις στέλνει στους κυνηγούς ελάφια, ζαρκάδια, αγριόχοιρους, λαγούς αλλά και λύκους, αρκούδες και τσακάλια για ισορροπία του οικοσυστήματος. Πουλιά υπάρχουν παντού (φάσσες, πέρδικες, τρυγόνια, ορτύκια κα.) . Στη λίμνη πάπιες, χήνες και πολλά θαλασσοπούλια . Ένα πλούσιο οικοσύστημα, ένας παράδεισος. Αλλά ουδέν καλόν αμιγές κακού. Σε πολλά σημεία της λίμνης τα νερά λιμνάζουν και εκεί κυριαρχούν οι «Στυμφαλίδες όρνιθες» (τα κουνούπια) που μαστίζουν τους ανθρώπους.
Η ορεινή πολιτεία του Σπερχειού: Το υγρό κλίμα των παράκτιων περιοχών της λίμνης , τα κουνούπια, οι εχθρικές επιδρομές αλλά και τα πλούσια υψίπεδα της Δυτικής Φθιώτιδας με τα πυκνά δάση συντελούν στην μετοίκηση των ανθρώπων απ’ τα πεδινά μέρη στα ορεινά , στις περιοχές των σημερινών χωριών , των οποίων οι σημερινές χαράδρες που τα περιβάλλουν, τότε αποτελούσαν υψίπεδα. Ασχολούνται με την κτηνοτροφία, τη γεωργία και κυρίως με την υλοτομία και το εμπόριο της ξυλείας. Το χειμώνα οι κτηνοτρόφοι κατεβαίνουν στις παράκτιες περιοχές των Καναλίων για να ξεχειμωνιάσουν . Την εποχή αυτή δεν έχει κουνούπια.
Τα χωριά αποτελούν μια κοινοπολιτεία με κέντρο το Γαρδίκι. Το διάσελο Άγιος Θεόδωρος- Γαρδίκι αποτελεί την κεντρική πύλη. Γαρδίκι-Ρωμιάτικα-Κανάλι (αύλακας) ο κεντρικός δρόμος επικοινωνίας και συγκοινωνίας. Δεν ανέπτυξαν τις τέχνες και τα γράμματα γιατί οι κάτοικοι έβρισκαν ευκολότερα από άλλες πηγές τα προς το ζην. Τα σπίτια τους ήταν ξύλινα με τσιατμά και με φούρκες καστανίσιες που αντέχουν περισσότερο από το σίδηρο στις καιρικές συνθήκες.
Ο Δίαυλος του Σπερχειού: Τα σημερινά μέσα συγκοινωνίας και επικοινωνία δεν υπήρχαν την εποχή εκείνη ούτε κατά διάνοια. Έτσι τα δυο κανάλια και η λίμνη αποτελούν τον κυριότερο κόμβο συγκοινωνίας και επικοινωνίας στη λεκάνη του Σπερχειού. Ποταμόπλοια πηγαινοέρχονται, αγκυροβολούν στην Καστρόρραχη ή πιο κάτω στην θάλασσα κοντά στο Καστρί.
Το κράτος της Φθίας χρειάζεται εμπορικά και πολεμικά πλοία. Χρειάζεται ξυλεία, πολύ ξυλεία. Η λεκάνη του Σπερχειού έχει πυκνά δάση και η μεταφορά της ξυλείας γίνεται μέσω του ποταμού (όπως γίνεται σήμερα στην Σουηδία, Φιλανδία, Ρωσία).
Ο βωμός του θεού Σπερχειού: Ο Σπερχειός αποτελεί πηγή πλούτου στην περιοχή. Είναι ο κυριότερος συντελεστής ανάπτυξης και προόδου. Όλοι το αναγνωρίζουν και οφείλουν να τον θεοποιήσουν:
- Χτίζουν προς τιμή του βωμό με μεγάλιθους στο κέντρο των πηγών του, στην προεξοχή της Τσούμας, στην πιο επίκαιρη θέση , εκεί που είναι η είσοδος της κοινοπολιτείας. (Κανάλια, Ρωμιάτικα, Παλαιοχώρι, πουγκάκια αποτελούσαν τότε ένα εύφορο ορεινό τραπεζοειδές υψίπεδο.)
- Ήταν το σταυροδρόμι των κτηνοτρόφων που ανέβαιναν και κατέβαιναν (όπως και σήμερα) από και προς την κτηνοτροφική ζώνη της Οξυάς.
- Από το σημείο περνούσε η σημαντικότερη οδός συγκοινωνίας και επικοινωνίας από το κέντρο της Φθίας προς την Δυτική Ελλάδα.
- Ήταν το κέντρο των πηγών του ποταμού.
- Οι βωμοί χτίζονταν με μεγαλίθους , άγνωστο το πώς τους μετέφεραν , που αν ήταν σε άλλη περιοχή θα υπήρχαν λείψανα. Δεν υπάρχουν όμως γιατί η προεξοχή της Τσούμας διαβρώθηκε από τους παραπόταμους και καταχωνιάστηκε μαζί με τον βωμό στη λεκάνη του Σπερχειού. Στον βωμό αυτό έταξε ο Πηλέας να προσφέρει την κόμη του γιού του , αν ο Αχιλλέας επιστρέψει ζωντανός από την Τροία (Ομήρου Ηλιάδα).
Η φύση εκδικείται: Αν δεν σεβαστείς την φύση και παραβιάσεις τους φυσικούς νόμους μια μέρα η μητέρα Φύση θα σε εκδικηθεί . Παντού χρειάζονται ξυλεία. Ο άνθρωπος αλόγιστα κόβει τα δάση , τα ρίχνει στο ποτάμι, φτάνουν στα ναυπηγεία, γίνονται πλοία, πολλά πλοία , εμπορικά , πολεμικά , συγκοινωνίας και επικοινωνίας. Η Ελλάδα έχει νησιά, θάλασσες σε επίκαιρα μέρη και τα πλοία είναι απαραίτητα. Καίει τα δάση , εκχερσώνει το έδαφος, κάνει χωράφια εύφορα στην αρχή , βοσκοτόπια αργότερα, το έδαφος διαβρώνεται συνεχώς και στο τέλος γίνονται χαντάκια, ρεματιές, βάραθρα και τα χώματα μεταφέρονται στον πυθμένα των Καναλίων και της λίμνης. Και με τα χρόνια σβήνουν τα Κανάλια, σβήνει και η λίμνη και το ποτάμι γίνεται χείμαρρος, γίνεται αυτό που βλέπουμε σήμερα. Απ’ όλα εκείνα τα αγαθά έμεινε τ’ όνομα ΚΑΝΑΛΙΑ, μάρτυρας της παραβίασης των φυσικών νόμων και της τοπικής μας ιστορίας.
Γεώργιος Κυριάκης
